GNIEŹNIEŃSKI KULT UKRZYŻOWANEGO
Opracował: Walerian Występski
Przed ośmioma wiekami, około 1179 roku, pobożny kanonik gnieźnieński i wrocławski Przecław, późniejszy biskup lubuski, za murami miasta, na wzgórzu przy jeziorze Bielidło, wybudował własnych nakładem kościółek pod wezwaniem św. Krzyża. Piecze nad nim powierzył Kanonikom Regularnym Grobu Chrystusowego czy Bożogrobcom. Zwano ich w Gnieźnie "Krzyżakami", gdyż nosili czerwony krzyż na białych płaszczach. Świątynia uposażona była dwiema wsiami dla utrzymania nabożeństwa. Prawdziwym skarbem kościoła jest cudowny wizerunek Pana Jezusa Ukrzyżowanego, o którym istnieją dwa podania. Jedno powiada, iż pewien pobożny rybak wyciągnął w sieci krzyż z pobliskiego jeziora, a drugie podaje, że Bożogrobcy przywieźli krzyż ze sobą z Miechowa. Krucyfiks ten mieszkańcy Grodu Lecha otaczali czcią przez całe wieki, doznają wielu łask i dobrodziejstw osobliwych jak: zdrowie, ulgę w uciśnieniu, pokój w utrapieniu, wynagrodzenie w krzywdzie, pociechę w smutku, opiekę w sieroctwie i ubóstwie, nawrócenie w wierze, błogosławieństwo Boże w życiu.
Akta kościoła zawierają zapisy uzdrowień, wymownie świadczących o cudach i nadzwyczajnych łaskach. Liczne wota ofiarowane Zbawicielowi Ukrzyżowanemu są świadectwem łask u św. Krzyża doznanych. Podczas wizytacji kościoła, dokonanej przez Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, Ignacego Raczyńskiego w 1811 roku spisano ich 110 - wśród nich: srebrny pacyfikał (1760) z napisem: Chrystusowi Ukrzyżowanemu za murami Gniezna w Polu, cudami i łaskami słynącemu, w największych prześladowaniach to wotum ofiaruje ks. Florian Bujdecki, pozłacane kielichy barokowe ofiarowane przez Pawła i Ewę Ostermanów, obywatelu gnieźnieńskich (1670), i przez młynarza Franciszka Wilkosza z żoną Katarzyną ze Zdziechowy k. Gniezna (1774). Bożogrobcy ozdobili Cudowny Krzyż srebrną korona i przepaską; posrebrzono też trzy gwoździe i wyobrażenie rany w boku. Skarby i wota są również świadectwem sumiennej opieki, jaką zakonnicy otaczali kościół i figurę Ukrzyżowanego Chrystusa. Wyjednali oni u Stolicy Apostolskiej wieczyste odpusty na dzień znalezienia Krzyża Świętego (3 maja) i na dzień Podwyższenia św. Krzyża (24 września).
W pierwszych latach XVIII wieku kościół gruntownie odnowiono, a w 1732 roku konsekrował go biskup Mateusz Aleksander Sołtyk, sufragan gnieźnieński. Kiedy nastały smutne i ciężkie czasy porozbiorowe dla Polski, rząd pruski w 1821 roku wydał decyzję kasaty zakonu Bożogrobców, a kościółek przydzielono gnieźnieńskiej parafii Św. Trójcy. Pozbawiony stałych opiekunów, zabytkowy, stary, drewniany kościółek nie był odnawiany. Władza regencyjna zakazała odprawiania nabożeństw, a w 1829 roku wydała decyzję jego rozbiórki. Miejscowa władza duchowna, z braku funduszy przez rząd zabranych, postanowiła Cudowny Krucyfiks przenieść profesjonalnie do kościoła farnego w niedzielę 13 września 1829 roku. Wierni przywiązani do miejsca uświęconego przez wieki, licznie zebrani otoczyli kościół. Nie pozwolili usunąć Cudownego Wizerunku Chrystusa. Odstąpiono więc od pierwotnego zamiaru. Lud uniesiony radosnym zapałem przez 8 dni i nocy adorował święty krucyfiks. Dopiero kiedy władza duchowna i świeczka przyrzekły, że kościół pozostanie nienaruszony do maja 1831 roku i będą odprawiane nabożeństwa opuścili świątynię. Zajście to pobudziło u mieszkańców Gniezna pobudowania nowej, murowanej świątyni, ażeby Cudowny Krzyż mógł pozostać na swoim miejscu. Zbiórką składek w mieście i okolicy zajęły się panie Sieracka i Mylerowa. Rząd pruski robił jednak trudności. Dopiero w 1832 roku Arcybiskup Marcin Dunin wyjednał w berlińskim ministerstwie pozwolenie na budowę nowego kościoła. Kiedy miano rozpocząć budowę, w nocy z 14 na 15 stycznia 1834 roku krzyż znikł. Na ołtarzu znaleziono napis: "Tu się Panu Bogu nie podobało". Okazało się, że krzyż przeniesiono ukradkiem przed kościół farny. Przy nim był napis: "Tu się Panu Bogu podobało".
Jednak tego samego dnia wieczorem Wizerunek Ukrzyżowanego wrócił w uroczystej procesji (wieziony w powozie miejscowego "landrata") na Wzgórze Świętokrzyskie. Przykre to zdarzenie miało na celu osłabienie chęci budowy kościoła murowanego. Stało się inaczej - zapał ludności się rozniecił. Rzemieślnicy ofiarowali częściowo bezpłatnie swoją pracę, a okoliczni rolnicy dawali podwody. Projekt budowy opracował budowniczy miejski Elsner. 4 lipca 1834 roku sześciu nowych miejscowych rzemieślników przystąpiło do dzieła. Przy pomocy wielu chętnych pracowników i sprzyjającej pogodzie w niecały rok kościół stał pod dachem. W wigilię Podwyższenia Krzyża św. 13 września 1835 roku proboszcz farny ks. Franciszek Sucharski dokonał uroczystego poświęcenia świątyni. Nad wejściem do kościoła umieszczona napis: "Opatrzność Boża wystawiła, miłosierdzie Boże niechaj opieką Swą otacza". Wnętrze kościoła halowe ozdobiono niszą otwartą łukiem ostrym, w której mieści się główny ołtarz barokowy z połowy XVIII wieku z Wizerunkiem Ukrzyżowanego, odbijającego się ciemną barwą od czerwonego tła sukna z wotami. Obecnie kościół jest pod zarządem parafii św. Michała. Wokół niego założono w 1804 roku cmentarz. Po II wojnie światowej kościołem opiekowali się miejscowi Ojcowie Franciszkanie. Świątynia została gruntownie odnowiona, a Cudowny Krucyfiks pod konserwacji był niesiony w procesjach ulicami Gniezna w czasie uroczystości odpustowych ku czci św. Wojciecha i był świadkiem obchodów 1000-lecia Chrztu Polski.
Zobacz:
ZINWENTARYZOWANY CMENTARZ ŚW. KRZYŻA
